Tytuł grantu: Wybory niekonkurencyjne do rad gmin jako specyfika demokracji na poziomie lokalnym w Polsce
Grant NCN: MINIATURA 3- 2019/03/X/HS5/00041
Wykonawca: dr Marek Mazurkiewicz
Czas realizacji: 2019-2020
Głównym celem działania naukowego będzie zgromadzenie materiału badawczego, który posłuży do porównania rezultatów zrealizowanych już badań na terenie woj. opolskiego z przykładami z innych regionów kraju. Działanie naukowe ma posłużyć do zdefiniowania zespołu determinantów, odpowiedzialnych za pojawianie się zjawiska wyborów niekonkurencyjnych do rad gmin, diagnozowanych w Polsce na poziomie gmin liczących do 20 tys. mieszkańców. Dotychczas nie realizowano szczegółowych badań na ten temat. Istnieje w tym względzie luka w polskim piśmiennictwie naukowym.
Kategoria „wyborów niekonkurencyjnych” (z ang. „unopposed/uncontested elections”) nie jest nowym problemem polskiej demokracji na poziomie lokalnym. Możliwość obsadzania mandatów radnych bez organizacji głosowania tworzy art. 434 obowiązującego Kodeksu Wyborczego. Ze zrealizowanych przez autora analiz ilościowych wynika jednak, że liczba rozstrzygnięć wyborczych na poziomie gminnym bez organizacji głosowania, od 2010 r. dynamicznie wzrasta. W 2010 r. bez głosowania wybrano 1180 radnych, 2014 r. – 1733, a po ostatnich wyborach samorządowych 3062. Zjawisko wyborów niekonkurencyjnych na poziomie rady gminy, często połączone jest z bezalternatywną elekcją na urząd wójta czy burmistrza. W stosunku do wyborów z 2014 r. po wyborach samorządowych z 2018 r., w każdym województwie odnotowano wzrost liczby okręgów gdzie głosowań nie przeprowadzono, a liczba gmin, gdzie doszło takich sytuacji wzrosła z 601 do 889. W 2018 r. w przypadku 14 gmin w kraju (na terenie 10 województw), bez głosowania wyłoniono pełne składy rad. Najwięcej takich przypadków jest w województwie śląskim (3). W gminach w całości wyłonionych bez głosowania, startował tylko jeden komitet wyborczy i jeden kandydat na wójta lub burmistrza. Narastanie zjawiska może prowadzić do oligarchizacji polityki na szczeblu lokalnym i osłabienia demokratycznej zasady konkurencyjności w procesie wyborczym. Analizy ilościowe pokazują ponadto, że zjawisko występowania wyborów niekonkurencyjnych wiąże się ze spadkiem frekwencji. W gminach, w których składy rad zostały wyłonione w całości bez głosowania, odnotowano często najniższą frekwencję na poziomie regionu (np. Kowale Oleckie, w pow. oleckim, woj. warmińsko-mazurskim, Krzanowice, w pow. raciborskim, woj. śląskie). Uzupełnieniem dokonanej już analizy ilościowej, są zrealizowane przez autora badania jakościowe w gminach woj. opolskiego, obejmujące wywiady pogłębione i ankiety kwestionariuszowe (prowadzone metodą CAWI). Gminy podzielono na 3 grupy: pierwsza obejmuje samorządy, na terenie których problem wyborów niekonkurencyjnych w latach 2010 – 2018 miał tendencję wzrostową (m.in. Leśnica, Chrząstowice, Komprachcice), druga obejmuje gminy, na terenie których zjawisko to w latach 2010 – 2018 traciło na znaczeniu (m.in. Dąbrowa, Pokój), a trzecia obejmuje gminy, na terenie których przypadki wyborów bezalternatywnych w latach 2010 – 2018 miały charakter incydentalny (1 – 2 przypadki) lub nie występowały (m.in. Reńska Wieś, Kolonowskie). Osobami wyselekcjonowanymi do wywiadów pogłębionych są: (1) lokalni liderzy, (2) eksperci z zakresu polityki lokalnej i regionalnej, (3) byli i obecni szefowie gmin. Grupą docelową badań kwestionariuszowych są radni gmin z woj. opolskiego obecnej kadencji (2018-2023), na terenie których odnotowano przypadki wyborów bez głosowania.
Dynamika zjawiska ma zróżnicowany charakter, w skali kraju i na poziomie regionów narasta, lecz nierównomiernie, występują przypadki gmin, na terenie których rozstrzygnięcia wyborcze bez głosowania były incydentalne lub zanikają. Dotychczasowe wyniki wywiadów pogłębionych i badań kwestionariuszowych wskazują, że narastanie problemu wyborów niekonkurencyjnych na poziomie małych gmin jest rezultatem połączenia czynników instytucjonalno-prawnych, w szczególności zapisów Kodeksu Wyborczego dot. art. 418 (okręgi jednomandatowe w gminach do 20 tys. mieszkańców), art. 434 (brak głosowania w przypadku jednego kandydata w okręgu) oraz 478 § 2 (zgłaszanie kandydata na wójta wraz z kandydatami na radnych) z czynnikami środowiskowymi.
Zgromadzony materiał badawczy wymaga jednak porównania z przypadkami, odnotowywanymi w innych regionach kraju. Dla potrzeb działania naukowego wyselekcjonowano (wg klucza z woj. opolskiego, ale w celu uwzględnienia regionalnego zróżnicowania kraju) grupę gmin z woj. dolnośląskiego (3: Pęcław, Mściwojów, Bolesławiec), kujawsko-pomorskiego (3: Dragacz, Dębowa Górka, Sadki), mazowieckiego (3: Korczew, Mszczonów, Gzy), lubuskiego (3: Iłowa, Siedlisko, Łągów), śląskiego (3: Wisła, Pawonków, Tworóg). Na ich terenie planowane jest przeprowadzenie analogicznych badań jak w woj. opolskim. W harmonogramie realizacji działania naukowego badania te mają zostać przeprowadzone od listopada 2019 r. do września 2020 r.
Zbadanie przyczyn spadku zainteresowania działalnością samorządową pozwoli na naukowe wyjaśnienie jednego z ważnych, według autora, obszarów problemowych polskiej demokracji na poziomie lokalnym.